Vraag
Het valt me op dat er best veel over het stoïcisme is geschreven en er zijn ook veel werken van de klassieke stoïcijnen te vinden. Welke boeken over het stoïcisme of van bekende stoïcijnen zou ik het beste kunnen lezen als ik meer over de stoïcijnse manier van leven te weten wil komen?
Antwoord
Leuke vraag. Ondanks dat je niet moet doorschieten in het over-analyseren van stoïcijnse teksten, kan ik je zeker aanraden om ook boeken van en over stoïcijnen te lezen. Zelf lees ik iedere dag in de ochtend even; in ieder geval een half uur lang. Even weg van social media, weg van het gezin, vrienden, familie, et cetera. Ik doe dit iedere ochtend. En sta hiervoor vaak een half uur eerder op. Wat in het begin wel even wennen was. Het is zoveel makkelijker om facebook, twitter, of instagram te openen. Maar dit levert uiteindelijk me veel minder voldoening op.
Dit voornemen heb ik te danken aan Wil Derkse, die in zijn Levensregel voor Beginners, Benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijks leven, de waarde beschrijft van de kunst van het ophouden en de kunst van het beginnen (2003, p. 25). Benedictijns, hoor ik je denken, dat is toch niet stoïcijns? Dat klopt, maar het is m.i. een positief kenmerk van het modern stoïcisme ook open te blijven staan voor andere tradities. Wat de dag ook brengen gaat, dit half uur verdieping kan me niet meer afgenomen worden.
Om enigszins inzicht te geven in wat ik lees, volgt hieronder een lijst met boeken die in mijn favorieten van mijn (digitale) boekenplankje staan. Sommige boeken zijn klassieke stoïcijnse werken, anderen zijn goede inleidingen en weer anderen geven meer verdieping. Voor als jezelf gaat zoeken, heb ik nog wel een tip: niet alle boeken die gaan over het (modern) stoïcisme, doen dit ook daadwerkelijk volmondig. Maar zelf zie ik dit eerder als een kracht van het stoïcisme.
Mijn favoriete klassieke werken
1. Marcus Aurelius – Ta eis heauton (o.a. vertaald in het Nederlands met titels (als Overpeinzingen, Persoonlijke noties)
Het bekendste en ik vermoed ook meest gelezen boek(je) van een klassieke filosoof: het dagboek van Marcus Aurelius. Een aanrader voor als je een tekst van meer dan 2000 jaar oud wilt lezen (met inzichten die ook nu nog steeds waardevol zijn). Een Nederlandse versie van het boekje is hier – bij Ars Floreat – te downloaden.
2. Epictetus – Zakboekje
Het Zakboekje van Epictetus (Encheiridion, ook wel Handboek of Handboekje genoemd) is net als het dagboek van Marcus Aurelius een prima vertrekpunt als je een klassieke stoïcijnse tekst wil lezen. Het geeft een mooie samenvatting van de belangrijkste uitspraken van deze andere beroemde stoïcijnse leraar. Er zit wel wat herhaling in het boek, maar dat vond ik niet zo’n probleem. Ook dit boekje is bij Ars Floreat te downloaden.
3. Seneca – Brieven aan Lucilius
Lees iedere dag een brief om hier vervolgens 15 tot 20 minuten hierop te reflecteren. Dit boek van Seneca is hier uitermate goed voor geschikt. Bijvoorbeeld als audioboek in de ochtend. Ten onrechte verliest Seneca het qua populariteit van Marcus Aurelius en Epictetus wat mij betreft.
Andere klassieke teksten die het waard zijn om te lezen:
4. Epictetus – Colleges
5. Seneca – Gelukkig leven
6. Epictetus – Fragmenten / overige werken
7. Marcus Aurelius – De correspondentie met Marcus Fronto
8. Cicero – Over ouderdom (Met name voor als je zelf wat ouder bent, maar ook voor jongeren kan dit boek interessant zijn om richting te geven aan je leven.)
Zoals je ziet heb ik hierboven de Nederlandse titels genoemd. Als je geen zin of mogelijkheid hebt om deze versies aan te schaffen en er is geen Nederlandse online-versie beschikbaar, dan zou ik je adviseren om te gaan zoeken naar oude, Engelstalige uitgaven. Hiervan is namelijk vaak wel een gratis versie te vinden (zoek bijvoorbeeld op Marcus Aurelius Meditations filetype:pdf op Google, kijk eens op Stoics.com of raadpleeg Project Gutenberg). Mijn ervaring is wel dat de vertalingen en de toelichtingen in nieuwere uitgaven vaak beter zijn.
Mijn favoriete inleidingen / overzichtsboeken in de stoïcijnse filosofie
1. Donald Robertson – Leer denken als een Romeinse keizer, Succesvol leven met Marcus Aurelius
Een relatief nieuw boek over het (modern) stoïcisme van deze bekende schrijver en modern stoïcijn. Ik ben positief, mede door de wetenschappelijke onderbouwing van de vele aanbevelingen. Ook verwijzingen naar CBT en allerlei praktische oefeningen zijn opgenomen. Het is wat mij betreft een betere inleiding dan het boek van Massimo (zie hieronder). In hoeverre het een goed boek is om in te stappen in het stoïcisme, vind ik lastiger. Misschien is het boek van Tuitert beter hiervoor geschikt.
2. Massimo Pigliucci – Hoe word je een stoïcijn? Oude filosofie van het moderne leven
Ik had zelf wat moeite met de gekozen stijl van schrijven – namelijk in de vorm van een dialoog met de stoïcijn Epictetus – maar omdat het een van de weinige inleidingen is in het Nederlands wil ik toch even noemen. Voor veel mensen hét startpunt om meer te weten over het stoïcisme. Dat Pigliucci zijn mening misschien te vaak laat doorklinken in het boek kan het enthousiasme mogelijk temperen? Er is een beter alternatief voor als je wilt beginnen, namelijk:
3. Mark Tuitert – DRIVE: Train je stoïcijnse mindset
Zeker voor als je nieuw bent in het stoïcisme is dit een leuk boekje om mee te beginnen. Het is m.i. beter dan de opvolger FLOW; deze vind ik minder sterk – ik herken wel de kritiek in NRC – al krijgt deze wel goede recensies.
In DRIVE legt Tuitert op een aantrekkelijke, laagdrempelige manier uit wat het stoïcisme voor hem betekent. De 10 lessen zijn waardevol. Het is misschien bijna te goed geschreven: het leest lekker weg, waardoor je kunt vergeten dat het oefenen van een “stoïcijnse mindset” om oefening vraagt. Een aantal praktische oefeningen wordt hiertoe aangereikt, maar als je – na lezing van dit boek – meer hiervan zoekt, zou ik ander boek van Pigliucci aanraden: Handboek voor de moderne stoïcijn : 52 oefeningen voor een evenwichtig leven. Of dat van Irvine als je meer toelichting wilt.
4. Jonas Salzgeber – The little book of Stoicism
Als je op zoek bent naar een gratis Engelstalige introductie dan zou ik je dit boek willen aanraden. Het boek heeft een toegankelijke inleiding, geeft niet te veel theorie en komt met meer dan 50 oefeningen! En als gezegd: het boek (285 pagina’s) is hier gratis te downloaden.
5. William Irvine – A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy
Dit is mijn favoriete boek. Het is Engelstalig en je moet het kopen, maar als dit geen probleem is, zou ik het zeker doen. Het is een leuke en (ook voor niet kenners) toegankelijke tekst die ik zelf nog regelmatig herlees. Irvine geeft overtuigende argumenten voor het stoïcisme als levensfilosofie. Wat het boek interessant maakt, is dat hij ook anticipeert op mogelijke kritische argumenten om het stoïcisme te verwerpen. Het boek is zowel informatief als ook persoonlijk; dit maakt het erg waardevol.
Vaak worden ook de volgende titels nog genoemd (dus voor de liefhebber):
6. Andrew Holowchak – The Stoics: A Guide for the Perplexed
7. F. H. Sandbach – The Stoics
8. Pierre Hadot – Marcus Aurelius en de Stoa. Dit is een aanrader die ik kreeg via mail – van een van mijn favoriete twitteraars, namelijk Steef, de levensfilosoof. Ik moet het zelf nog goed lezen, maar ik wil hem jullie wel alvast meegeven.
Lastig om aan te geven waar dit in zit, maar de boeken van de Nederlandse filosofe Miriam van Reijen hebben me zelf nooit zo gegrepen. Ze worden echter wel veel gelezen, dus mogelijk ben ik een uitzondering? Of misschien moet ik het weer een kans geven. Omdat ik haar luisterboek over het stoïcisme wel prettig vond om naar te luisteren, is dit namelijk misschien wat inconsistent. Het boek “Stoïcijnse levenskunst, evenveel geluk als wijsheid” kent namelijk dezelfde inhoud als dit luisterboek (maar nog wel aangevuld met meer voorbeelden en toelichting). Heb jij haar boeken gelezen? Graag hoor ik van je wat je ervan vond.
Overige interessante stoïcijnse literatuur
Brad Inwood – The Cambridge Companion to the Stoics
Al tijdens mijn studie was ik fan van deze Engelstalige companions. Ze zijn wel echt lastiger, maar wel weer ideaal voor als je meer (filosofische) verdieping zoekt. Het boek is uit 2003, maar doordat alle thema’s apart worden besproken (de logica, de ethiek, de geschiedenis, de …) geeft het boek wel een volledig beeld. Extra voordeel: het boek is – als je goed zoekt – online te vinden zodat je eerst een indruk kunt krijgen van de inhoud. Daarna wel echt kopen natuurlijk; er zit veel werk in de inhoud.
Lawrence C. Becker – A New Stoicism
Ook voor het boek van Becker geldt: wil je het boek goed kunnen volgen, moet je echt wel wat van filosofie afweten. Geen boek voor beginners. Het boek is online hier te raadplegen (maar ook hier geldt: koop het origineel als de inhoud je bevalt).
Overige interessante boeken
Tom Wolfe – A Man in full
Een roman die denk ik wel het meest wordt genoemd als voorbeeld van hoe je ook in de literatuur stoïcijns denken kunt vinden.
Mark Manson – The subtle art of not giving a f*ck
Een erg populair boek inderdaad, maar hier zitten best veel ideeën die je ook terugziet bij de antieke stoïcijnse filosofen. Het is een leuke, toegankelijke opstart naar meer.
Nu ben ik nog lang niet volledig en er staat inderdaad nog veel meer in de boekenkast. Maar als je begint met deze boeken, ben je volgens mij wel een tijdje zoet.
Als jij echter nog een tip hebt of je vindt dat een ander belangrijk boek ontbreekt, dan hoor ik het graag.
Lees ze!
Ed.