“Zonder training en onderwijs heb je geen enkele zekerheid het juiste karakter te verwerven. Je kunt dit namelijk alleen tot in de perfectie brengen door onophoudelijke oefening.”
(Seneca, Brieven aan Lucilius, XCI)
Het stoïcisme is niet alleen een filosofische manier van denken, maar kenmerkt zich juist door haar praktische insteek. Om te komen tot gemoedsrust en geluk en tegenslag en stress te voorkomen.
Zowel in de klassieke stoïcijnse literatuur (meer dan 2000 jaar oud) als in het werk van moderne stoïcijnen kun je hiertoe diverse oefeningen vinden. En wees gerust: de klassieke oefeningen – bijvoorbeeld die afgeleid kunnen worden uit de geschriften van Marcus Aurelius of Epectitus – zijn natuurlijk herschreven naar het nu, dus met gebruik van hedendaagse inzichten. Want juist hierin schuilt de kracht van het modern stoïcisme: we gaan natuurlijk geen oefeningen doen die wetenschappelijk gezien nergens op slaan.
Hieronder zal ik mijn favoriete negen stoïcijnse oefeningen en activiteiten in het kort beschrijven.
1. Ga een dagboek bijhouden
“Wanneer er niemand in de buurt was die de ideeën van Socrates aan de tand kon voelen of die Socrates van zijn kant aan de tand kon voelen, dan voelde hij zichzelf aan de tand. Socrates onderzocht zijn eigen opvattingen en steeds koos hij een bepaald idee uit om die bij wijze van oefening te onderzoeken. Dát is de manier waarop een filosoof zou moeten schrijven.”
(Epictetus, Colleges – Boek 2, hoofdstuk 1)
Veel klassieke filosofen deden het (Marcus Aurelius, Epictetus, Senca) en ook hedendaags onderzoek laat zien dat het bijhouden van een dagboek met je ideeën en overdenkingen waardevol kan zijn. De tip is om in de avond te schrijven, waarbij je terugkijkt op de dag (in hoeverre lukte het me om bepaalde stoïcijnse ideeën in de praktijk te brengen). Probeer het wel zo praktisch mogelijk te houden. Tip is trouwens om dit niet in je mobiel te doen, maar op papier. Heb je geen tijd? Doe het desnoods maar in vijf minuten: je zult beter slapen (blijkt uit onderzoek). Zelfs al schrijver je maar één zin: je ervaart meer geluk (zie hier om dit nader uit te zoeken).
2. Begin de dag met verdieping (en nee, dat vind je vaak niet op Twitter of Facebook of …)
Ik heb een ochtendritueel waarbij drie dingen samenkomen: reflectie, verdieping en gewoontevorming. Ten eerste lees ik iedere dag een half uur iets van (stoïcijnse) literatuur. Dat klinkt vrij dwangmatig en het was even wennen, maar uiteindelijk – nu het een gewoonte is geworden – vind ik het heerlijk. Wat de dag namelijk ook gaat brengen: dit half uur pakt niemand mij meer af. En als ik vroeg op moet, zet ik de wekker. Om te voorkomen dat ik toch uiteindelijk toegeef aan Facebook, Twitter, Instagram e.d. pak ik hiervoor een boek / ebook. Vaak over het stoïcisme (zie bijvoorbeeld deze boekenlijst), maar het kunnen ook boeken over andere onderwerpen zijn (bijvoorbeeld hoe de wereld in elkaar zit).
3. Begin de dag met nadenken over hoe je de dag wilt invullen
“Als je wakker word moet je tegen jezelf zeggen: vandaag zal ik mensen tegenkomen die bemoeiziek zijn, niet dankbaar zijn, agressief, onbetrouwbaar, jaloers, egoïstisch. Ze zijn zo geworden omdat ze niet weten wat goed is en wat slecht is. Ik weet echter dat het goede van nature mooi en eervol is […] Daarom kan ik door geen van deze mensen geschaad worden […] en kan ik ook niet boos worden […]. Elkaar tegenwerken is namelijk in strijd met de natuur. Je ergeren en afkeren van andere mensen is een vorm van tegenwerken.”
(Marcus Aurelius, Overpeinzingen, boek 2)
Met het dagboek nog in gedachten (zie de eerste activiteit) denk ik ook alvast na over hoe ik de dag wil invullen. Meestal gaat dit over drie dingen:
- Op welke wijze en waar denk ik invulling te kunnen geven aan wijsheid, matigheid, rechtvaardigheid en moed? Ook kun je denken aan andere deugden: hoe je ga je aardig zijn vandaag?
- Waarover heb ik vandaag invloed en waarop niet? en
- Welke negatieve emoties ervaar ik en hoe kan ik deze op stoïcijnse wijze “tenietdoen”?
4. Maak een lijst van voorbeelden en reflecteer hierop
“Roep de kenmerken op van de mensen die je het meest bewondert en omarm hun manieren, hun spraak en gedrag als je eigen. Hier is niets mis mee. We dragen allemaal de zaden van grootsheid in ons, maar we hebben een beeld nodig om ons op te richten, zodat deze zaden bij ons kunnen ontkiemen.”
(Epictetus)
Binnen het stoïcisme nemen voorbeelden een belangrijke rol in. Dit worden ook wel sages genoemd. Zij kunnen je inspireren hoe te handelen: wat rechtvaardig is, wat wijs is, wat matigheid in je handelen is en wat het betekent om moedig te zijn. Een goede oefening is om jouw voorbeelden te inventariseren en deze in een lijstje te zetten. Je kunt hierop dan reflecteren in je dagboek: in hoeverre kom jij met jouw gedrag in de buurt van jouw (stoïcijnse) voorbeelden? (ik heb bijvoorbeeld eens nagedacht in hoeverre René van der Gijp een voorbeeld zou kunnen zijn).
5. Lees voor langere periode eens geen zelfhulpboeken, maar handel
“Datgene wat jou te doen staat, kan nergens anders worden gevonden dan in de vorderingen die je maakt.”
(Epictetus, Colleges – Boek I, hoofdstuk 4)
Winkels liggen vol met boeken die je helpen om gelukkig te worden. Als je deze allemaal zou lezen en willen begrijpen, ben je jaren verder. Dit geldt al helemaal voor het internet. De klassieke stoïcijnen waarschuwen ons er voor om hierin niet door te schieten. En dat je je al helemaal niet moet verliezen in allerlei tekstinterpretaties. Op zoek naar de beste, meest doordachte filosofie. Of perfecte aanpak of methode. Uiteindelijk gaat het maar om één ding: hoe je handelt. Stop maar even met deze website.
6. Houd een lijstje met personen wie je dankbaar bent en waarvoor je ze dankbaar bent
“Van mijn overgrootvader: het inzicht dat je voor goede leraren het geld graag over moet hebben.”
(Marcus Aurelius, Overpeinzingen, boek 1)
Misschien wel het bekendste en meest gelezen antieke stoïcijnse boekje is de Ta eis heauton van Marcus Aurelius. In dit boekje – dat is vertaald naar het Nederlands en kunt vinden onder titels als Zelfbespiegelingen / Overpeinzingen / Persoonlijke Notities – vind je zijn persoonlijke (filosofische) aantekeningen. Voordat hij echter met zijn ideeën komt, begint hij met het bedanken van iedereen die bijgedragen heeft aan zijn vorming. Mensen die hem hoffelijkheid en gelijkmatig humeur hebben meegegeven. Of bescheidenheid en vastberadenheid. Waarom zou jij niet zo’n lijstje gaan opstellen en bij gaan houden?
7. Schrijf op wat in je macht ligt en wat niet in je macht ligt
“De werkelijkheid is in twee categorieën te verdelen: wat wel in onze macht ligt en wat niet in onze macht ligt.”
Epictetus, Handboekje, I
Een belangrijk uitgangspunt van het stoïcisme is dat je je niet moet druk maken over zaken die buiten je macht liggen. Dit zijn bijvoorbeeld je reputatie, je bezit, je gezondheid of het werk dat je kunt doen. Misschien heb je nog enig invloed hierop (hierover zal ik later meer zeggen), maar uiteindelijk kunnen omstandigheden waar jij geen invloed op hebt, gaan maken dat het gaat tegenzitten. Dat jij geen reputatie hebt (omdat andere mensen vals over je spreken), geen bezit hebt (omdat natuurgeweld dit vernietigde), geen goede gezondheid hebt (ondanks je levensstijl word je toch ziek), et cetera.
Een goede oefening is om een lijstje te maken (bijvoorbeeld aan het eind of aan het begin van de dag) van zaken waarover je uiteindelijk wel en geen zeggenschap hebt. Je hebt bijvoorbeeld wel macht over je intentie met een bepaalde collega te spreken; maar niet of je daadwerkelijk met hem gaat spreken (misschien is hij ziek of druk of …)
8. Negatieve visualisatie: anticipeer op het slechtste wat kan gebeuren
“Daarom zeggen we dat een wijs man niets overkomt wat tegen zijn verwachtingen ingaat. […] Niet loopt alles zoals hij wil, maar wel zoals hij denkt. [want] Het eerste wat hij denkt is: er zal vast iets zijn wat mijn plannen zou kunnen dwarsbomen.”
(Seneca, De tranquillitate animi (De Kalmte van de Geest), XIII)
Helaas, de wereld wordt geregeerd door factoren waar jij geen invloed op hebt. Je kunt nooit altijd krijgen wat je wilt. Ook al vind je dat je dit misschien wel verdiend hebt. Je bent bijna namelijk in alles wat je doet en wenst afhankelijk van andere mensen (die fouten maken of je bewust bedonderen), van de natuur, van het klimaat / weer, van gezondheid (van jezelf of van anderen), et cetera. Het is echter – voor je eigen gemoedsrust – de kunst je hierdoor niet te laten verrassen. Want je zult je onnodig ellendig erdoor voelen. En minder geneigd zijn om het nogmaals te proberen.
Een goede oefening om hieraan te ontkomen, is door je voor te bereiden op het ergste. Dit wordt ook wel premeditatio malorum genoemd: je voorbereiden op onheil. Een manier om dit te doen, is door op te schrijven wat je wilt bereiken en vervolgens deze vragen te stellen:
(1) Wat kan er allemaal misgaan?
(2) Als het niet goed gaat, wat zijn dan de gevolgen?
(3) Op datgene wat mis kan gaan, in hoeverre heb ik daar (volledig) invloed op?
(4) Wat kan ik in alle redelijkheid doen om dit te voorkomen?
(5) Wat is een verstandige manier om te reageren – gezien wat er in mijn macht ligt – als het toch gebeurd?
Deze oefening – die ook wel negatieve visualisatie wordt genoemd – komt misschien wat somber over. Is het geen oefening die van mij een pessimist maakt? Maar dat is niet het geval. Het kent zelfs allerlei positieve effecten. Het zorgt er om te beginnen voor dat je je beter kunt voorbereiden; kunt anticiperen in wat je doet. Daarnaast zul je tegenslagen beter kunnen verdragen. Minder teleurgesteld zijn. Met name omdat je jezelf niet iets kunt verwijten. Ja, door omstandigheden buiten mij om is het niet gegaan zoals ik wenste. Maar ik heb gedaan wat ik kon.
“Van een ramp waarop je voorbereid bent, komt de klap minder hard aan.”
Seneca, Brieven aan Lucilius, LXXVI (hier)
9. Bekijk de wereld eens met een bepaalde ‘minachting’
“Laat je, om te beginnen, niet door het overweldigende van een indruk je niet van je stuk brengen, maar zeg tegen hem: ‘Wacht even, indruk: laat me eerst eens kijken wat voor een indruk je bent, en waar je voor staat. Laat me je onderzoeken.”
(Epictetus, Colleges, boek 2, hoofdstuk 18)
Volgens stoïcijnen is het de kunst om de werkelijkheid zo objectief mogelijk waar te nemen. De zin ‘Het regent en het is slecht’ kent eigenlijk twee indrukken. De eerste (het regent) is objectief, de tweede (en dat is slecht) is subjectief. Goed waarnemen ziet echter wat er is, zonder afleidingen, misvattingen, subjectieve oordelen. Niet zoals het zou moeten zijn.
Om je hierin te oefenen is de oefening die Ryan Holiday omschrijft als ‘de minachtende uitdrukking’ waardevol. Nu is het woordje ‘minachting’ misschien wat ongelukkig gekozen omdat het negatief kan overkomen. De opdracht luidt echter om alles wat de werkelijkheid mooier e.d. maakt (of we hiervoor weglaten) zoveel mogelijk te benoemen. Alles wat iets verbloemd, moet je proberen te benoemen. Zodat je komt tot de kern van de zaak.
Zo droeg Epictetus zijn leerlingen op om niet zomaar een filosoof te citeren, maar eerst zich voor de geest te halen dat ze toekeken terwijl die persoon seks had. (disclaimer: het is een voorbeeld van Ryan Holiday; deze uitspraak heb ik zelf nog niet kunnen vinden). Of neem Marcus Aurelius die stelde dat wat wij eten enkel het lichaam is van een dier. En wijn is niet anders dan sap van de druif. Geslachtsgemeenschap: het is slechts een stimulering van de organen die een vloeistof afscheiden door zich krachtig samen te trekken (Boek 6, onder 13)
Het doel van deze oefening is dus om de werkelijkheid te zien; zoals de dingen echt zijn. Zonder enige versiering.
10. Prijs mensen die zinvolle dingen doen
“Prijs altijd zinvolle activiteiten, ook al leiden ze niet tot een concreet resultaat.”
(Seneca, De Vita Beata (Het ware Geluk) IV-20)
Helaas hebben wij de neiging om zinvolle activiteiten – bijvoorbeeld iemand helpen – met name bezien vanuit wat het heeft opgeleverd. We zien dat iets een goede uitkomst heeft en we prijzen om die reden de persoon die dit tot stand heeft gebracht.
Maar ergens is dit heel vreemd, zullen stoïcijnen zeggen. Of iets werkelijk gerealiseerd wordt en uitpakt zoals het is bedoeld, zal ook voor een deel afhankelijk zijn van dingen waar je geen invloed op hebt (zie punt 7). Sterker nog: een bepaalde activiteit kan onbedoeld en buiten onze macht zelf leiden tot een slecht resultaat. Iemand helpt je bijvoorbeeld met afruimen, maar een bord valt per ongeluk. Of een kind probeert iets te leren, maar snapt er eigenlijk maar weinig van. Of een vriendin wil minder vlees eten, maar in andere dingen – die misschien beter voor haar zouden zijn gezien haar reden om minder vlees te eten – verandert ze niet.
Onze gerichtheid op resultaat maakt dat we soms vergeten iemand te waarderen voor de zinvolle activiteiten die hij of zij an sich heeft verricht. Voor jou of voor iemand anders. Om dit te voorkomen en jezelf op juiste wijze te vormen, is om die reden het advies om je hier bewust van te zijn. En zo vaak mogelijk per dag zinvolle activiteiten te benoemen wanneer je deze zit. Ongeacht het resultaat. Omdat vooruitgang vaak stapje voor stapje gaat (en niet zelden zonder zichtbaar resultaat) en juist complimenten ons motiveren het goede te blijven doen.